I attempted to read Mrityunjaya in the late 90s, while still in school, and was unsuccessful.
In retrospect, that doesn't matter.
That failed attempt, not so failed after all, had managed to kindle a strong fascination and curiosity about that book which only grew within me. I remembered even as years passed, the author's style of expression that I had found so interesting and beautiful as a child.
A chance conversation with a friend about Karna, a trip to Pune just about then, the customary visit to the airport bookstore on my way out of Pune, spotting Mrityunjaya on the bookshelf.... Voila! It was time for the second attempt!
It has been easier to read it now, so many years later.
There is an ample lot that can be said about Mrityunjaya but this post, on this blog, has a very specific purpose. It is being written especially to highlight the long lists, of names, of people, places, rivers, weapons, birds, trees, gems, kingdoms, kings, queens etc. that Shivaji Sawant generously fills the book with and in doing so, introduces readers to the vast richness of language and also to the geographical, cultural, environmental, historical richness of a world that was and in small or different ways, still is maybe. The reader will also realize, in a manner that leaves one short of words in order to appreciate, the depth of the author's research.
The idea of this post is to present the variety of beautiful names with which things used to be called and named but no longer are as much! At present we are losing both, the variety of natural things in our physical world and consequently the language for it. Of course, we have 'enriched' our world and language by having things and having names for those things that never existed centuries before.
Here they are, the lists from Mrityunjaya:
Trees
Page 11: जवळ बसलेला शोण, धावणारे घोडे, मागं पडणारे अशोक, ताल, किंशुक, मधुक, पाटल, तमाल, कदंब शाल, सांत्वण यांचे उंच-उंच गर्द पानावालीनचे वृक्ष यांपैकी कशाचाच मला भान नसे.
Page 238: वारणावताच्या अरण्यात तो ताग,राळ,बल्वज,भुंज आणि लाक्ष यांच्या घ्रुतात मळलेल्या चुनाच्या भिंतींच एक ज्वालाग्राही घरकुल बांधणार होता.
Page 332: त्यांच्या हाताला सहज लागतील, अशा बेतानं औदुम्बर,बल्वज,पिप्पल,वट,आम्र,चंपक,चंदन अशा विविध वृक्षांच्या समिधांचे ढीग दिसले.
Page 480: कांचन,किंशुक,कण्हेर,हेळा,हिरड,अशोक,पुन्नग,ताल,तमाल,खदीर,औदुम्बर,शिवण,सांत्वन,दंडदणी,पाटल,मोह,मधुक,पलाश,शिरस,पिप्पल,किंजल असे अनेक वृक्ष कडकडत खाली कोसळू लागले.
Page 501: कण्हेर,करंज,नंदी,धावडा,धामणी,जांभूळ अशा विविध वृक्षांना पायथ्याशी आश्रय देणारी ती उदारहृदयी शिखरं…
Page 691: नेहमी सूर्यदेवाबरोबर चित्रविचित्र आवाजांचा कलकलाट करणारे, कुरुक्षेत्राभोवती उभ्या असलेल्या कदंब,किकर,मधुक,किंशुक या हिरव्या डेरेदार वृक्षांवारचे पक्षीगण उगाच चोचीतल्या चोचीत घुमत होते.
Animals and Birds
Page 372, Karna's Horses: ढगाळलेलं आकाश माथ्यावर घेउन भराभर राजमार्ग मागं टाकीत माझा वायुजित,हिमांग,अनन्तपुष्प, शशांक,गजदन्त,हंसवर्ण या सहा शुभ्र घोड्यांचा जैत्ररथ राजवाड्याच्या प्राकारातून आत घुसला.
Page 435: सारंग,चित्ररथ,क्रौंच,कपोत,श्येन,कोकीळ,पत्ररथ अशा विविध पक्ष्यांचे थवेच्या थवे अरण्याबाहेर जाण्यासाठी चित्कारत झेपावताना आम्हाला टेकडीवरून दिसू लागले.
Page 477: श्येन,सारंग,धनछ्डी,चित्ररथ,चंडोल,भारद्वाज,पत्ररथ,कोकीळ असे अनेक पक्षी एकदमच कलकलू लागले.
Page 678: तित्तिर,चक्रवाक,सारंग,धनछडी,रानराघू आणि चकोर पक्ष्यांनी त्याच स्वागत करण्यासाठी घरटी सोडून आकाशात झेपा घेतल्या.
Page 238: वारणावताच्या अरण्यात तो ताग,राळ,बल्वज,भुंज आणि लाक्ष यांच्या घ्रुतात मळलेल्या चुनाच्या भिंतींच एक ज्वालाग्राही घरकुल बांधणार होता.
Page 332: त्यांच्या हाताला सहज लागतील, अशा बेतानं औदुम्बर,बल्वज,पिप्पल,वट,आम्र,चंपक,चंदन अशा विविध वृक्षांच्या समिधांचे ढीग दिसले.
Page 480: कांचन,किंशुक,कण्हेर,हेळा,हिरड,अशोक,पुन्नग,ताल,तमाल,खदीर,औदुम्बर,शिवण,सांत्वन,दंडदणी,पाटल,मोह,मधुक,पलाश,शिरस,पिप्पल,किंजल असे अनेक वृक्ष कडकडत खाली कोसळू लागले.
Page 501: कण्हेर,करंज,नंदी,धावडा,धामणी,जांभूळ अशा विविध वृक्षांना पायथ्याशी आश्रय देणारी ती उदारहृदयी शिखरं…
Page 691: नेहमी सूर्यदेवाबरोबर चित्रविचित्र आवाजांचा कलकलाट करणारे, कुरुक्षेत्राभोवती उभ्या असलेल्या कदंब,किकर,मधुक,किंशुक या हिरव्या डेरेदार वृक्षांवारचे पक्षीगण उगाच चोचीतल्या चोचीत घुमत होते.
Animals and Birds
Page 372, Karna's Horses: ढगाळलेलं आकाश माथ्यावर घेउन भराभर राजमार्ग मागं टाकीत माझा वायुजित,हिमांग,अनन्तपुष्प, शशांक,गजदन्त,हंसवर्ण या सहा शुभ्र घोड्यांचा जैत्ररथ राजवाड्याच्या प्राकारातून आत घुसला.
Page 435: सारंग,चित्ररथ,क्रौंच,कपोत,श्येन,कोकीळ,पत्ररथ अशा विविध पक्ष्यांचे थवेच्या थवे अरण्याबाहेर जाण्यासाठी चित्कारत झेपावताना आम्हाला टेकडीवरून दिसू लागले.
Page 477: श्येन,सारंग,धनछ्डी,चित्ररथ,चंडोल,भारद्वाज,पत्ररथ,कोकीळ असे अनेक पक्षी एकदमच कलकलू लागले.
Page 678: तित्तिर,चक्रवाक,सारंग,धनछडी,रानराघू आणि चकोर पक्ष्यांनी त्याच स्वागत करण्यासाठी घरटी सोडून आकाशात झेपा घेतल्या.
Emotions / States of Mind / Qualities
Page 29: भीती, कुतूहल, आदर, संकोच नि श्रद्धा अशा अनेक विचित्र भावनांनी माझं मन भरून येउ लागलं.
Page 202: मग क्रौर्य,द्वेष,असूया,सूड हे सगळे त्या अंतर्गत आत्म्याचे आविष्कार आहेत का?
Page 202: प्रेम,द्वेष,त्याग,लोभ,स्नेह,तिरस्कार,ममता,क्रोध सगळ्या सगळ्या त्या मनाच्या नांग्या.
Page 396: सगळा दिवस म्हणजे आश्चर्य,संभ्रम,रहस्य,अवास्तवता,अधःपतन,मूढता,क्रौर्य आणि अविवेक याशिवाय दुसरं काय होतं?
Page 425: द्वेष,तिरस्कार,स्वार्थ,असूया,हव्यास,दंभ,ढोंग,क्रौर्य,क्रोध,किंकर्तव्यता,अज्ञान,अहंभाव,आसक्ती,स्तुती,आत्मस्तुती,कारुण्य,वात्सल्य,भक्ती,सार्थकता,ममता,प्रेम, काम,अगतिकता,उद्वेग,आत्मपीडन, मत्सर,मोह,असहाय्यता,नैराश्य आणि वैफल्य. किती अगणित सुरकुत्या या. व्यक्तिव्यक्तीच्या जीवनवसानाला घेरून राहिलेल्या.
Page 636: दुर्योधनाची राजनीती,अश्वत्थाम्याच आत्म्याचं सखोल तत्त्वज्ञान, मामांच कपट, दुःशासनाचा अविचार,पितामहांची विवश तटस्थता, गुरु द्रोणांची सामाजिक आदर्शांची भ्रांत कल्पना,महाराज धृतराष्ट्रांच्या अंध डोळ्यांआड लपलेला डोळस स्वार्थ,विदुरांचा अयशस्वी सन्यास,माझा जीवनभरचा संभ्रम,पांडवांच माझ्याविषयीच अज्ञान, कुंतीमातेचं हृदय पिळवटणार दुःख, गान्धारीदेविंचे ठरवून मिटलेले नेत्र, राधामातेची पाशाणालाही पाझर फोडेल अशी अबोल, मूक ममता, शोणाचा निरलस प्रेमभाव,वृषाली-सुप्रियेची शालीन स्त्री हृदय, माझ्या पुत्रांचा आज्ञाधारकपणा,कुरुंच्या आणि पांडवांच्या सेनांतून शास्त्र हाती घेउन उभ्या ठाकलेल्या प्रत्येक सैनिकाची असीम राजनिष्ठा, मित्रनिष्ठा व तत्त्वनिष्ठा, श्रीकृष्णातून प्रकट पावलेलं अद्वितीय क्षात्रतेज हे सर्व सर्व या मातीतूनच निर्माण होउन वाढलं नव्हतं काय?
Page 396: सगळा दिवस म्हणजे आश्चर्य,संभ्रम,रहस्य,अवास्तवता,अधःपतन,मूढता,क्रौर्य आणि अविवेक याशिवाय दुसरं काय होतं?
Page 425: द्वेष,तिरस्कार,स्वार्थ,असूया,हव्यास,दंभ,ढोंग,क्रौर्य,क्रोध,किंकर्तव्यता,अज्ञान,अहंभाव,आसक्ती,स्तुती,आत्मस्तुती,कारुण्य,वात्सल्य,भक्ती,सार्थकता,ममता,प्रेम, काम,अगतिकता,उद्वेग,आत्मपीडन, मत्सर,मोह,असहाय्यता,नैराश्य आणि वैफल्य. किती अगणित सुरकुत्या या. व्यक्तिव्यक्तीच्या जीवनवसानाला घेरून राहिलेल्या.
Page 636: दुर्योधनाची राजनीती,अश्वत्थाम्याच आत्म्याचं सखोल तत्त्वज्ञान, मामांच कपट, दुःशासनाचा अविचार,पितामहांची विवश तटस्थता, गुरु द्रोणांची सामाजिक आदर्शांची भ्रांत कल्पना,महाराज धृतराष्ट्रांच्या अंध डोळ्यांआड लपलेला डोळस स्वार्थ,विदुरांचा अयशस्वी सन्यास,माझा जीवनभरचा संभ्रम,पांडवांच माझ्याविषयीच अज्ञान, कुंतीमातेचं हृदय पिळवटणार दुःख, गान्धारीदेविंचे ठरवून मिटलेले नेत्र, राधामातेची पाशाणालाही पाझर फोडेल अशी अबोल, मूक ममता, शोणाचा निरलस प्रेमभाव,वृषाली-सुप्रियेची शालीन स्त्री हृदय, माझ्या पुत्रांचा आज्ञाधारकपणा,कुरुंच्या आणि पांडवांच्या सेनांतून शास्त्र हाती घेउन उभ्या ठाकलेल्या प्रत्येक सैनिकाची असीम राजनिष्ठा, मित्रनिष्ठा व तत्त्वनिष्ठा, श्रीकृष्णातून प्रकट पावलेलं अद्वितीय क्षात्रतेज हे सर्व सर्व या मातीतूनच निर्माण होउन वाढलं नव्हतं काय?
Weapons
Page 48: एका मासातच मी शूल, तोमर , परीघ, प्रास, शतघ्नी, खड्ग, पट्टे, भृशुंडी, गदा आणी चक्र अशा अनेक शास्त्रांची माहिती करून घेतली.
Page 48: एका मासातच मी शूल, तोमर , परीघ, प्रास, शतघ्नी, खड्ग, पट्टे, भृशुंडी, गदा आणी चक्र अशा अनेक शास्त्रांची माहिती करून घेतली.
दिवसभर युद्धशालेत शूल, तोमर , शतघ्नी, प्रास, परीघ, भृशुंडी, खड्ग, गदा, पट्टे, अशी निरनिराळी शस्त्र फिरवणं (…)
Page 467: वर्षाऋतूच्या आगमनामुळे सैनिकांचे उघड्या पटांगणावरचे शूल,तोमर,परिघ,चक्र,गदा आणि खड्ग यांचे व्यायाम आपोआप बंद झाले.
लोहागारात शेकडो लोह्कार बाण, परशू,भाले,खड्ग यांची धारधार पती घडविण्यासाठी भट्ट्या पेटवून रात्रंदिवस घणावर घण घालीत होते.
Page 691: मनगटात निशिगंधाच्या टपोर्या कळ्यांच्या माल करकचून बांधलेला कर्ण, शूल,तोमर,पट्टे,गदा,दिव्यास्त्र,खड्ग,चक्र,भीदिपाल, शतघ्नी आणि असंख्य प्रकारच्या बाणांच्या भात्यानी ज्याचा पार्श्वभाग ठासून भरला आहे अशा (…) आपल्या जैत्ररथात आपला उजवा पाय पायदंडीवर ठेवून चढला.
Page 467: वर्षाऋतूच्या आगमनामुळे सैनिकांचे उघड्या पटांगणावरचे शूल,तोमर,परिघ,चक्र,गदा आणि खड्ग यांचे व्यायाम आपोआप बंद झाले.
लोहागारात शेकडो लोह्कार बाण, परशू,भाले,खड्ग यांची धारधार पती घडविण्यासाठी भट्ट्या पेटवून रात्रंदिवस घणावर घण घालीत होते.
Page 691: मनगटात निशिगंधाच्या टपोर्या कळ्यांच्या माल करकचून बांधलेला कर्ण, शूल,तोमर,पट्टे,गदा,दिव्यास्त्र,खड्ग,चक्र,भीदिपाल, शतघ्नी आणि असंख्य प्रकारच्या बाणांच्या भात्यानी ज्याचा पार्श्वभाग ठासून भरला आहे अशा (…) आपल्या जैत्ररथात आपला उजवा पाय पायदंडीवर ठेवून चढला.
Arrows
Page 48: केवळ बाणच कितीतरी प्रकारचे होते. दोन शूलाग्रे असलेला कर्णी बाण. पोटात घुसला की, बाहेर काढताना आतडी बाहेर पडत. नालीक बाण जाड पत्याचा असून त्याला वाकडे दात होते. त्यामुळे शरीरात घुसलेला तो बाण काढताना आपल्या आसपासच्या धमन्या तोडूनच बाहेर पडे. लिप्त या बाणाच्या अग्राला वनस्पती रस लावल्यामुळे तो अतिशय दाहक असे. बस्तिक हा बाण शरीरात घुसे, पण बाहेर खेचला की, त्याचा केवळ दंडच हातात येई आणि सगळं पातं तसाच लक्ष्याच्या शरीरात राही. सूची या बाणाची शेपटी निमुळती आणी टोकदार असल्यामुळे अगदी बारीक अशा लक्ष्याचासुद्धा त्याने अचूक वेध घेत येई. विषेशतः डोळ्याचे भूबूळ याने अचूक टिपता येई. जिद्म हा बाण जाताना वाकडा तिकडा जाई, पण लक्ष्यात मात्र बरोबर घुसे. याशिवाय गवास्थी म्हणजे बैलाच्या हाडाचा, गजास्थी म्हणजे हत्तीच्या हाडाचा, कपीश म्हणजे काळ्या रंगाचा, पूती म्हणजे उग्र गंधाचा, कंकमुख, सुवर्णपंख, नाराच, अश्वास्थी, उष्ट्रास्थी, अन्जलिक, सन्नत्पर्व, सर्पमुखी असे बाणांचे कितीतरी प्रकार होते.
Page 663: "अंधकाराला जाळणार्या तुमच्या किरणशलाकेसारखेच माझे अमोघ असे नराच,सर्पमुख,सुवर्णपंख,सूची,जिद्म,बस्तिक,गजास्थी,गोमुख,चंद्रपत्ती,गृधपत्र असे विविध बाण आज अर्जुनाला त्याच्या सेनेसह दग्ध करतील.
Rivers
Page 322: त्या कुंभातून त्यांनी वितस्ता,पुरुष्णी,गंगा,यमुना,सिंधू,मंदाकिनी,अलकनंदा,इरावती,शरयू,चर्मण्वती,लोहिता अशा अनेक पवित्र नद्याचं जल इंद्रप्रस्थात आणलं.
Page 516: कारण हिमालयातून उगम पावून पश्चिमसागराला भेटणाऱ्या शतद्रू,इरावती,चंद्रभागा,वितस्ता आणि व्यास या पाच नद्यांच्या विपुल पाण्यानं हा प्रदेश वैभवाला नेला होता.
Page 663: "अंधकाराला जाळणार्या तुमच्या किरणशलाकेसारखेच माझे अमोघ असे नराच,सर्पमुख,सुवर्णपंख,सूची,जिद्म,बस्तिक,गजास्थी,गोमुख,चंद्रपत्ती,गृधपत्र असे विविध बाण आज अर्जुनाला त्याच्या सेनेसह दग्ध करतील.
Rivers
Page 322: त्या कुंभातून त्यांनी वितस्ता,पुरुष्णी,गंगा,यमुना,सिंधू,मंदाकिनी,अलकनंदा,इरावती,शरयू,चर्मण्वती,लोहिता अशा अनेक पवित्र नद्याचं जल इंद्रप्रस्थात आणलं.
Page 516: कारण हिमालयातून उगम पावून पश्चिमसागराला भेटणाऱ्या शतद्रू,इरावती,चंद्रभागा,वितस्ता आणि व्यास या पाच नद्यांच्या विपुल पाण्यानं हा प्रदेश वैभवाला नेला होता.
People
Page 52: किती प्रकारची माणसे या नगरात रहात होती! गायक, नर्तक,योद्धे,व्यापारी,कृशीजन,कलाकार,पंडित; शिवाय चर्मकार, लोह्कार,उपलेपक, कुंभकार, महार असे अठरापगड कष्टकरीसुद्धा इथं होते.
Page 319: आसपासच्या राज्यातले मल्ल, योद्धे,कुशल कामगार, गायक, नर्तक, गज व अश्वपार्खी आणि कृषिजन आता इंद्रप्रस्थात दाटी करू लागले.
Page 618: अनश्व्स,अनुशाल्व,अपराजित,अचल,अरीष्टसेन, विंद,अनुविंद, अंगद,अच्युतायू, अशोक,अश्व्केतू, आषाढ,आर्जव,इंद्रवर्मन,ईश्वर,उग्रतीर्थ, उग्रमन्यू, उलूक हे निष्णात अश्वतद्न्य ….
Page 631: क्षेमधूर्ती, लक्ष्मण,विंद,अनुविंद,अपराजित,उलूक,सहदेव,भगदत्त हे अतिरथी….
कुहर,करकाक्ष,अम्ब्ष्टक, आर्जव,क्रथ,गवाक्ष आणि कर्ण हे अर्धरथी आहेत.
Page 639: पंधरा लक्ष सेना पांडू महाराजांचा जयघोष करीत होती. तीत अमितौजस, विक्रांत,द्रुपद,कुंतिभोज,वार्धक्षेमी,दंडधार,बृह्त्क्षत्र, धृष्टद्युम्न, सात्यकी,अभिमन्यू,काशिराज,क्षत्रांजय, चेकितान,विराट,युधामन्यू,श्येनजीत आणि युयुधान हे महारथी होते. बभ्रू,अदिन,प्रतिविन्ध्य, पुरुजित,श्रेणीमान,शतानिक हे अतिरथी होते. सिंहचंद्र,सुक्षत्र,शैब्य,रोचमान,रथसेन,युगंधर,मणिमान, महाओजस, मित्रवर्मन,ब्रम्हदेव,तपन,सुपाश्च,जन्मेजोय, सुदामा,सुतेजस, चित्रकेतू, उग्रसेन असे कितीतरी राजे त्यांच्या मागून सरसावत होते.
Page 637: पत्ती, सेनामुख,गुल्म,गण,वाहिनी,पृतना,चमू, अनाकिनी आणि अक्षौहिणी साकार होत राजदंडाच्या आकाराची सैन्यरचना करू लागल्या.
645: पण घडीभरात पुन्हा उठलेल्या भीमानं शुक्रदेव,केतुमान,सत्य,सत्यदेव,सेनापती,भानुमान,जलसंध,उग्र,वीरबाहू,दुर्लोचन या दुर्योधन बंधूना विदीर्ण केलं.
Page 665: अचल,उग्रमन्यू,दीर्घायू,वष्ट,सौश्रुती हे विख्यात रथी अर्जुनाने कोसळविले.
Rakshas
Page 618: अंग,अंगारक,अलब्ध,अम्बष्ट्क, अलम्बुस,आश्चर्यऋन्गी हे राक्षस राजे आपले सावरीत…
Page 663: (…) व बकासूर,हिडींब,किरमिर,जरासंध यांसारख्या धिप्पाडांना वधणारा बलाढ्य मल्ल भीम एकमेकांसमोर उभे ठाकले.
Page 319: आसपासच्या राज्यातले मल्ल, योद्धे,कुशल कामगार, गायक, नर्तक, गज व अश्वपार्खी आणि कृषिजन आता इंद्रप्रस्थात दाटी करू लागले.
Page 618: अनश्व्स,अनुशाल्व,अपराजित,अचल,अरीष्टसेन, विंद,अनुविंद, अंगद,अच्युतायू, अशोक,अश्व्केतू, आषाढ,आर्जव,इंद्रवर्मन,ईश्वर,उग्रतीर्थ, उग्रमन्यू, उलूक हे निष्णात अश्वतद्न्य ….
Page 631: क्षेमधूर्ती, लक्ष्मण,विंद,अनुविंद,अपराजित,उलूक,सहदेव,भगदत्त हे अतिरथी….
कुहर,करकाक्ष,अम्ब्ष्टक, आर्जव,क्रथ,गवाक्ष आणि कर्ण हे अर्धरथी आहेत.
Page 639: पंधरा लक्ष सेना पांडू महाराजांचा जयघोष करीत होती. तीत अमितौजस, विक्रांत,द्रुपद,कुंतिभोज,वार्धक्षेमी,दंडधार,बृह्त्क्षत्र, धृष्टद्युम्न, सात्यकी,अभिमन्यू,काशिराज,क्षत्रांजय, चेकितान,विराट,युधामन्यू,श्येनजीत आणि युयुधान हे महारथी होते. बभ्रू,अदिन,प्रतिविन्ध्य, पुरुजित,श्रेणीमान,शतानिक हे अतिरथी होते. सिंहचंद्र,सुक्षत्र,शैब्य,रोचमान,रथसेन,युगंधर,मणिमान, महाओजस, मित्रवर्मन,ब्रम्हदेव,तपन,सुपाश्च,जन्मेजोय, सुदामा,सुतेजस, चित्रकेतू, उग्रसेन असे कितीतरी राजे त्यांच्या मागून सरसावत होते.
Page 637: पत्ती, सेनामुख,गुल्म,गण,वाहिनी,पृतना,चमू, अनाकिनी आणि अक्षौहिणी साकार होत राजदंडाच्या आकाराची सैन्यरचना करू लागल्या.
645: पण घडीभरात पुन्हा उठलेल्या भीमानं शुक्रदेव,केतुमान,सत्य,सत्यदेव,सेनापती,भानुमान,जलसंध,उग्र,वीरबाहू,दुर्लोचन या दुर्योधन बंधूना विदीर्ण केलं.
Page 665: अचल,उग्रमन्यू,दीर्घायू,वष्ट,सौश्रुती हे विख्यात रथी अर्जुनाने कोसळविले.
Rakshas
Page 618: अंग,अंगारक,अलब्ध,अम्बष्ट्क, अलम्बुस,आश्चर्यऋन्गी हे राक्षस राजे आपले सावरीत…
Page 663: (…) व बकासूर,हिडींब,किरमिर,जरासंध यांसारख्या धिप्पाडांना वधणारा बलाढ्य मल्ल भीम एकमेकांसमोर उभे ठाकले.
Musical Instruments
Page 119: नगरात सगळीकडे शंख, दुंदुभी, रणभेरी घुमू लागल्या.
Page 149: नगारे, तंतुवीणा, तुतार्या वाजू लागल्या.
Page 638: रणभेरी,आनक,गोमुख,दुंदुभी,मृदंग,नगारे आणि डिंडिम या रणवाद्द्यांचा गगनभेदी संमिश्र कल्लोळ उठताच….
Page 638: रणभेरी,आनक,गोमुख,दुंदुभी,मृदंग,नगारे आणि डिंडिम या रणवाद्द्यांचा गगनभेदी संमिश्र कल्लोळ उठताच….
Kingdoms
Page 142: मगध,कोसल,मद्र,चेदी, पांचाल,विदेह,काशी आदी सर्व देशांचे राजेश्वर स्वयंवरासाठी आले.
Page 353: याशिवाय दक्षिणेला शाल्व,चेदी,कुरुष,दशार्ण,अवंती,निषाद,मेकल,दक्षिण कोसल,वैणिक,विदर्भ,महारट्ट, आनर्त आणि मालव, मत्स्य अशी राज्य होती.
यांखेरीज वातधान,सौभीर,सिंधू,पंचनद,अम्बष्ठ,त्रिगर्त,कैकेय,शिबी,काम्बोज आणि गांधार अशी राज्य होती.
उत्तर दिशेला कुलिंद,राक्षस,तंगण,खश आणि किरात ही राज्य होती.
Page 639: बाल्हिक, सिंध, कुलिंद,मद्र,कांबोज,गांधार,मत्स्य,आवंती,दरद,आनर्त,दशार्ण,चेदी,द्वारका,काशी,पांचाल,मगध,विदेह,कोसल,अंग,कलिंग,वंग कोणत्या देशाचा राजध्व्ज कुरुक्षेत्राला मंडल देउन त्याला मानवंदना द्यायला आला नव्हता?
Page 644: कोसल,केकय,गांधार,संश्प्त्क,त्रिगर्त यांच्या सेनापथाकातील शेकडो अश्व्साद, रथी आणि पदाती निपटले.
Page 691:
मद्र,मगध,मत्स्य,मथुरा,मालव,वत्स,वंग,विदेह,विदर्भ,कुलिंद,किरात,काशी,कोसल,कांबोज,कामरूप,निशाध,आभिर,गांधार - आर्यावर्तातील सर्व-सर्व देशांचे युद्धोत्सुक योद्धे युद्धाचा शेवट काय होणार या साशंकतेने कुरुक्षेत्राभोवती दाटले होते.
शाकल,गिरिव्रज,विराटनगर,अवंती,प्रयाग,ताम्रनगर,कुसुमपूर,कुंदिनपूर,चंदनावती,काष्ठमंडप,वाराणसी,अयोध्या,चंपावती,महिष्मती,पुष्करावती सर्व राजनगरांचे, विविध रंगांचे वेगवेगळ्या आकारांचे सर्व राजध्व्ज रणक्षेत्राला मानवंदना देत डोलू लाग्ले.
Page 353: याशिवाय दक्षिणेला शाल्व,चेदी,कुरुष,दशार्ण,अवंती,निषाद,मेकल,दक्षिण कोसल,वैणिक,विदर्भ,महारट्ट, आनर्त आणि मालव, मत्स्य अशी राज्य होती.
यांखेरीज वातधान,सौभीर,सिंधू,पंचनद,अम्बष्ठ,त्रिगर्त,कैकेय,शिबी,काम्बोज आणि गांधार अशी राज्य होती.
पश्चिम दिशेला बलशाली अशी मात्र दोन राज्य होती. एक ऋतायन्पुत्र शल्याचं मद्र आणि दुसरं बाल्हिक.
Page 639: बाल्हिक, सिंध, कुलिंद,मद्र,कांबोज,गांधार,मत्स्य,आवंती,दरद,आनर्त,दशार्ण,चेदी,द्वारका,काशी,पांचाल,मगध,विदेह,कोसल,अंग,कलिंग,वंग कोणत्या देशाचा राजध्व्ज कुरुक्षेत्राला मंडल देउन त्याला मानवंदना द्यायला आला नव्हता?
Page 644: कोसल,केकय,गांधार,संश्प्त्क,त्रिगर्त यांच्या सेनापथाकातील शेकडो अश्व्साद, रथी आणि पदाती निपटले.
Page 691:
मद्र,मगध,मत्स्य,मथुरा,मालव,वत्स,वंग,विदेह,विदर्भ,कुलिंद,किरात,काशी,कोसल,कांबोज,कामरूप,निशाध,आभिर,गांधार - आर्यावर्तातील सर्व-सर्व देशांचे युद्धोत्सुक योद्धे युद्धाचा शेवट काय होणार या साशंकतेने कुरुक्षेत्राभोवती दाटले होते.
शाकल,गिरिव्रज,विराटनगर,अवंती,प्रयाग,ताम्रनगर,कुसुमपूर,कुंदिनपूर,चंदनावती,काष्ठमंडप,वाराणसी,अयोध्या,चंपावती,महिष्मती,पुष्करावती सर्व राजनगरांचे, विविध रंगांचे वेगवेगळ्या आकारांचे सर्व राजध्व्ज रणक्षेत्राला मानवंदना देत डोलू लाग्ले.
Queens
Page 144: हे नगर (हस्तिनापुर) महाराणी शकुंतला,सुवर्णा,यशोधरा,तपती,शुभांगी,संप्रिया, अमृता,सुयशा आणि सत्यवती या महाराण्यांचं नगर होतं.
Page 390: दुःशासना, पांचालीच्या शरीराला स्पर्शही करू नकोस! सर्वजण लक्ष्यात ठेवा की, महाराणी तपती,नलिनी,भूमिनी, सुदक्षिणा,विरजा,देवयानी,गंगा आणि सत्यवती यांनी भूषविलेली राज्यसभा आहे ही.
Page 390: दुःशासना, पांचालीच्या शरीराला स्पर्शही करू नकोस! सर्वजण लक्ष्यात ठेवा की, महाराणी तपती,नलिनी,भूमिनी, सुदक्षिणा,विरजा,देवयानी,गंगा आणि सत्यवती यांनी भूषविलेली राज्यसभा आहे ही.
Kings
Page 212: विवस्वान,मनू, पुरुरवा,नहुष,ययाती,पुरू,अहंयाती, देवतिथी, अंत्यनार, इलील, दुष्यंत, भारत,सुहोत्र,हस्ती,अजमीढ, संविरण,कुरू, अनश्वन,परिश्रवस आणी विख्यात शंतनू.
Page 256: "महाराज भोज,सौबल,सहदेव,शल्य,शिशुपाल,विराट,सुकेतू,चित्रायुध, जरासंध,चेकितान, भगदत्त आलेत. तसेच भूरिश्रवा,सुषेण,द्रुढधनवा, सोमदत्त,वृषक, बृहद्बल, ब्रुहन्त, मणिमान, दंडधार, मेघसंधी, शंक, सुशर्मा,शिवाय सेनाबिंदू, सत्यधृती, सूर्यध्वज, रोचमान,सुदक्षिण, रुक्मरथ, शिबी,श्रीकृष्ण पुत्र प्रद्युम्न, सात्यकी, सिंधुअधिपती जयद्रथ, असे अनेक देशांचे अनेक वीर राजे महाराजे आले आहेत. "
Page 322: द्रौपदीला युवराज युधिष्ठिरानपासून प्रतिविन्ध्य, भीमसेनांपासून सुतसोम, अर्जुनांपासून श्रुतकीर्ती, नकुलांपासून शतानिक आणि सह्देवांपासून श्रुतकर्मा असे पाच देखणे पुत्र झाले होते.
Page 332: नरेशांच्या बैठकीच्या विभागात अनेक देशांचे राजे आसनस्थ झाले होते. त्यात कर्कायू,कुंकड,कनकध्व्ज, द्रुढधनवा, जयद्रथ, भोज,नंदक,रोचमान,द्रुपद,सेनाबिंदू,कृतवर्मा आणि शिशुपाल यांसारखे विख्यात राजे होते.
Page 343: इथं हे पितामह भीष्म, महाराज धृतराष्ट्र, युवराज दुर्योधन, दुःशासन,मद्रराज शल्य, सिंधुराज जयद्रथ, सुबलराज शकुनी, पांचालश्रेष्ठ द्रुपद,यांसारखे महाप्रतापी वीर असताना, ब्राम्ह्तेजाने तळपणारे पैल,धौम्य,द्रोण,कृप,विदुर आणि अश्वत्थामा यांसारखे पूजनीय विद्वान असताना एका काळ्या गवळ्याची अग्रपूजा करून कुरुंच्या धवल कीर्तीला काळिमा फास्ताना तुला काहीच कसं वाटत नाही?
Page 390: आपण महाराज आयू,नहुष,ययाती,पुरू,हस्ती,अजमीढ,संवर्ण, कुरू,जन्हू,प्रतीप,आणि शंतनू यांचे वंशज आहोत याची एकाला तरी आज जाणीव उरली आहे का?
Page 477: अरिष्टसेन,संघमित्र,हिरण्यवर्मा,व्याघ्र्शर्मा, वीरद्त्त कुणालाच काही उपाय सापडे ना.
Page 665: द्रोणांनी शंखाच्या आकाराची सैन्यरचना करून पहिल्या प्रहरापर्यन्तच चेकितान,द्रुढसेन,पुरुजित,ध्वजकेतू, वीरकेतू, वृक,शंख,मणिमान,सुचित्र,अंशुमत आणि विख्यात द्रुपदराजाला कंठस्नान घातलं.
Karna's Children
त्यांच्या मागोमाग (वृषकेतू),वृषसेन, प्रसेन,भानुसेन,सुशर्मा,सुषेण,चित्रसेन सर्वच आले.
Rishis
Page 376: पितमः भीष्म,गुरुदेव द्रोण,महामंत्री विदुर,अश्वत्थामा,अमात्य वृषवर्मा, सेनापती यांच्या उपस्थितीत याज्ञाविधीसाठी दाही दिशांकडून आलेले शौनक, भृगू,च्यवन,असित,पैल,याज्ञवल्क्य, सुसाम, वालखिल्य, सह्स्त्रपाक, शंपाक यांसारखे ज्येष्ठ ऋषिजन बसलेले मला दिसले.
Krishna
Page 392: कंसाला वधण्याऱ्या केशवा, शिशुपालाचा कंठनाळ छेद्णाऱ्या श्रीकृष्णा, गोवर्धन उचलणाऱ्या गोपाला, शतधनव्याचा शिरच्छेद करणाऱ्या शामसुंदरा, विदूररथाचा विकोश करणाऱ्या वासुदेवा, दंतवक्राला दग्ध करणाऱ्या द्वारकाधीशा,नरकासुराला नष्ट करणाऱ्या नन्द्किशोरा, बाणासुराचे बाहू तोडणाऱ्या ब्रम्हांडनायका, पौंड्रकाला पाणी पाजणाऱ्या पुरुषोत्तमा, शृगालाचा शेवट करणाऱ्या शशिकिशोरा, धाव …
(वस्त्रहरणाच्या वेळी द्रौपदी ने कृष्णाला घातलेली साद)
Page 256: "महाराज भोज,सौबल,सहदेव,शल्य,शिशुपाल,विराट,सुकेतू,चित्रायुध, जरासंध,चेकितान, भगदत्त आलेत. तसेच भूरिश्रवा,सुषेण,द्रुढधनवा, सोमदत्त,वृषक, बृहद्बल, ब्रुहन्त, मणिमान, दंडधार, मेघसंधी, शंक, सुशर्मा,शिवाय सेनाबिंदू, सत्यधृती, सूर्यध्वज, रोचमान,सुदक्षिण, रुक्मरथ, शिबी,श्रीकृष्ण पुत्र प्रद्युम्न, सात्यकी, सिंधुअधिपती जयद्रथ, असे अनेक देशांचे अनेक वीर राजे महाराजे आले आहेत. "
Page 322: द्रौपदीला युवराज युधिष्ठिरानपासून प्रतिविन्ध्य, भीमसेनांपासून सुतसोम, अर्जुनांपासून श्रुतकीर्ती, नकुलांपासून शतानिक आणि सह्देवांपासून श्रुतकर्मा असे पाच देखणे पुत्र झाले होते.
Page 332: नरेशांच्या बैठकीच्या विभागात अनेक देशांचे राजे आसनस्थ झाले होते. त्यात कर्कायू,कुंकड,कनकध्व्ज, द्रुढधनवा, जयद्रथ, भोज,नंदक,रोचमान,द्रुपद,सेनाबिंदू,कृतवर्मा आणि शिशुपाल यांसारखे विख्यात राजे होते.
Page 343: इथं हे पितामह भीष्म, महाराज धृतराष्ट्र, युवराज दुर्योधन, दुःशासन,मद्रराज शल्य, सिंधुराज जयद्रथ, सुबलराज शकुनी, पांचालश्रेष्ठ द्रुपद,यांसारखे महाप्रतापी वीर असताना, ब्राम्ह्तेजाने तळपणारे पैल,धौम्य,द्रोण,कृप,विदुर आणि अश्वत्थामा यांसारखे पूजनीय विद्वान असताना एका काळ्या गवळ्याची अग्रपूजा करून कुरुंच्या धवल कीर्तीला काळिमा फास्ताना तुला काहीच कसं वाटत नाही?
Page 390: आपण महाराज आयू,नहुष,ययाती,पुरू,हस्ती,अजमीढ,संवर्ण, कुरू,जन्हू,प्रतीप,आणि शंतनू यांचे वंशज आहोत याची एकाला तरी आज जाणीव उरली आहे का?
Page 477: अरिष्टसेन,संघमित्र,हिरण्यवर्मा,व्याघ्र्शर्मा, वीरद्त्त कुणालाच काही उपाय सापडे ना.
Page 665: द्रोणांनी शंखाच्या आकाराची सैन्यरचना करून पहिल्या प्रहरापर्यन्तच चेकितान,द्रुढसेन,पुरुजित,ध्वजकेतू, वीरकेतू, वृक,शंख,मणिमान,सुचित्र,अंशुमत आणि विख्यात द्रुपदराजाला कंठस्नान घातलं.
Karna's Children
त्यांच्या मागोमाग (वृषकेतू),वृषसेन, प्रसेन,भानुसेन,सुशर्मा,सुषेण,चित्रसेन सर्वच आले.
Rishis
Page 376: पितमः भीष्म,गुरुदेव द्रोण,महामंत्री विदुर,अश्वत्थामा,अमात्य वृषवर्मा, सेनापती यांच्या उपस्थितीत याज्ञाविधीसाठी दाही दिशांकडून आलेले शौनक, भृगू,च्यवन,असित,पैल,याज्ञवल्क्य, सुसाम, वालखिल्य, सह्स्त्रपाक, शंपाक यांसारखे ज्येष्ठ ऋषिजन बसलेले मला दिसले.
Krishna
Page 392: कंसाला वधण्याऱ्या केशवा, शिशुपालाचा कंठनाळ छेद्णाऱ्या श्रीकृष्णा, गोवर्धन उचलणाऱ्या गोपाला, शतधनव्याचा शिरच्छेद करणाऱ्या शामसुंदरा, विदूररथाचा विकोश करणाऱ्या वासुदेवा, दंतवक्राला दग्ध करणाऱ्या द्वारकाधीशा,नरकासुराला नष्ट करणाऱ्या नन्द्किशोरा, बाणासुराचे बाहू तोडणाऱ्या ब्रम्हांडनायका, पौंड्रकाला पाणी पाजणाऱ्या पुरुषोत्तमा, शृगालाचा शेवट करणाऱ्या शशिकिशोरा, धाव …
(वस्त्रहरणाच्या वेळी द्रौपदी ने कृष्णाला घातलेली साद)
Loot
Page 146: विजयी सैन्य रत्न, मोती,पोवळी,सोनं,वैदूर्य,माणक,रूपं, गायी,घोडे,हत्ती,धान्य यांची खंडणी घेत पुढं चाललं होतं.
Page 352: जिताकडून सुवर्ण,रूपं,चांदी,हिरे,माणकं,प्रवाल,पाचू,मोती,वैदूर्य,पुष्कराज,नीलमणी,गायी,गज,अश्व आणि दास गाडयांनी नि तांड्यान्नी भरून आपल्या भांडारात आणून ओतली होती.
Page 408: रत्नं,माणकं,मोती,प्रवाल,पाचू,पुष्कराज,हिरे,नीलमणी,गोमेद,लसण्या,वैदूर्य,सुवर्ण,गायी व सेवकसेविका यापैकी त्यांनी काहीच समवेत घेतलं नाही.
Places
Page 352: जिताकडून सुवर्ण,रूपं,चांदी,हिरे,माणकं,प्रवाल,पाचू,मोती,वैदूर्य,पुष्कराज,नीलमणी,गायी,गज,अश्व आणि दास गाडयांनी नि तांड्यान्नी भरून आपल्या भांडारात आणून ओतली होती.
Page 408: रत्नं,माणकं,मोती,प्रवाल,पाचू,पुष्कराज,हिरे,नीलमणी,गोमेद,लसण्या,वैदूर्य,सुवर्ण,गायी व सेवकसेविका यापैकी त्यांनी काहीच समवेत घेतलं नाही.
Places
Page 235: विहार,प्रार्थनागृह,मद्यपानगृह, रस्ते,तीर्थ,चव्हाटे, व्यापारपेठा, अड्डे, वाळवन्ट या सर्व ठिकाणी राज्याशी प्रामाणिक राहणारे धाडसी गुप्तचर सदैव वावरत असावेत.
Page 585: धर्मारण्य, नैमिषारण्य, वारणावत सर्व अरण्य पालथी घालण्यात आली. सोम,पारियात्र,विन्ध्य,निशाध,गोवर्धन,शुक्तिमत, मेकल,ऋक्ष,मल्ल,गन्धमादन सर्व पर्वतांवर भटकून दूत थकले. गौतम,जनू,दुर्वास,वाल्मीकी, वसिष्ठ, घोर आंगिरस,कश्यप,भृगू,च्यवन,हरित आणि ऋषयशृंग या ऋषींच्या नावावर चाललेल्या आश्रमात, शिष्यगणात कुठतरी पांडव लपले असतील या कल्पनेनं ते आश्रम कसून धुंडाळण्यात आले.
Pastimes
Page 355: त्याला (दुर्योधनाला) आनंदी ठेवण्यासाठी मृगया,जलविहार,रथांच्या, कुक्कुटांच्या शर्यती, द्यूत अशा अवलंब अटळ होता.
Food
Page 430-31: कधी ती (वृषाली)अपूप,परिवाप, पत्त्की, क्षीरौदन असे पदार्थ करवून घेई. कधी कधी गो रसात तयार केलेले प्लाशुक,मुगदौदन असे. याशिवाय आमिक्षा, दधी,नवनीत,पयस्य,पियूष,फाष्ट असे गायीच्या दुधाचे विविध पदार्थ असत.
- Above content is from Mrityunjaya (Epic, 1967), Shivaji Sawant. Mehta Publication House
I may not have covered here in this post all such lists that appeared throughout the book. I have tried my best.
